Οι τελευταίες δεκαετίες ήταν πλούσιες σε καταστάσεις που οδήγησαν θρησκευτικές ομάδες σε σύγκρουση μεταξύ τους ή σε διαμάχες με δυναμικές ομάδες άθεων. Κατά κανόνα, και στις πιο “επιδεικτικές” περιπτώσεις, με περισσότερο πληθωρικές αντιδράσεις και με πιο βίαια αντίποινα, η αντιπαράθεση έλαβε χώρα μέσω μιας προσβλητικής ανάγνωσης που πραγματοποιήθηκε από κάποια ισλαμικά μέσα ενημέρωσης. Αλλά ο καθολικός και ο χριστιανικός κόσμος δεν έμειναν ανεπηρέαστοι, με τη μορφή του Χριστού, τον εσταυρωμένο και τον Πάπα να αποτελούν συνήθη στόχο γελοιογραφιών και άλλων μορφών καλλιτεχνικής έκφρασης που οδήγησαν σε επίπεδα ερμηνείας πολύ μακριά από τα επίσημα, συμβατικά, οικεία και ενταγμένα σε θρησκευτικές αφηγήσεις.
Η απαρίθμηση αυτών των γεγονότων θα ήταν μακροσκελής. Ο Μάρτιν Σκορτσέζε και ο Τελευταίος πειρασμός του Χριστού από το 1988, καθώς και ο Σαλμάν Ρούσντι και οι Σατανικοί στίχοι από το 1989, θα ήταν οι πρώτες γραμμές σε αυτόν τον χρονολογικό κατάλογο πιο έμμεσο και πιο κοντά σε εμάς, ενώ θα ακολουθούσαν πολλά άλλα κείμενα, γλυπτά, παραστάσεις, ταινίες, πίνακες ζωγραφικής ή τραγούδια μεταξύ άλλων, που γνώρισαν την σκληρή θρησκευτική κριτική ή και καταδίκη εναντίον τους, όχι μόνο σε επίπεδο ηθικής, αλλά και σε πράξεις βίας, όπως αυτή που βιώσαμε με την τρομοκρατική επίθεση στο Παρίσι στα γραφεία της σατιρικής εφημερίδας Charlie Hebdo.
Για να εξετάσουμε αυτό το φαινόμενο, είναι σημαντικό να υιοθετήσουμε δύο οπτικά πεδία, με δύο διαφορετικές αλλά συμπληρωματικές προοπτικές. “Δυτικοί” ή δυτικοποιημένοι καλλιτέχνες έναντι θρησκευτικών κοινοτήτων και ηγετών. Κάποιοι χρησιμοποιούν τα δικαιώματα που τους επιτρέπει η ιδέα της Ελευθερίας, άλλοι υποστηρίζουν ότι το αδίκημα που διαπράχθηκε πλήττει σύμβολα, χώρους ή άτομα, δικαιολογώντας έτσι τις πράξεις δικαιοσύνης και εκδίκησης που πραγματοποιούνται, είτε πρόκειται για απλή δημόσια καταδίκη και απόρριψη, είτε, ακόμη και για υποκίνηση σε βία και απαίτηση θανάτωσης για όσους το διέπραξαν.
Ο καλλιτέχνης τοποθετεί τον εαυτό του σε μια θέση ατομικής ερμηνείας ενός από τους πυλώνες του εκκοσμικευμένου πολιτισμού μας, στον οποίο η Ελευθερία καθιστά δυνατή την καλλιτεχνική δημιουργία, ακόμη και όταν αυτή συγκρούεται με τους υπάρχοντες θεσμούς, είτε θρησκευτικούς είτε πολιτικούς. Στην ουσία, μέσα από μορφές που συγκρούονται με το κατεστημένο, η τέχνη δημιουργεί αφηγήσεις που ανατρέπουν τη συνήθη χρήση των συμβόλων, με σκοπό να αφυπνίσουν συνειδήσεις, να ασκήσουν κριτική, να εκθέσουν ορισμένες ασυνήθιστες πτυχές ή ακόμη και να αποδομήσουν τη θρησκευτική πραγματικότητα.
Το όριο είναι, από θρησκευτικής άποψης, η βλασφημία, που διαμορφώνεται με βάση την πρακτική της αντίληψης της Ελευθερίας, στην οποία κάθε άτομο έχει το δικαίωμα να προσβάλλει, αναλαμβάνοντας στη συνέχεια τις συνέπειες που το κράτος ορίζει εκ του νόμου με βάση την ερμηνεία του κειμένου της Χάρτας της Διακήρυξης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη (1789), στην οποία αναφέρεται ότι η ελευθερία του καθενός τελειώνει τη στιγμή που συγκρούεται στα δικαιώματα των άλλων[1].
Από θρησκευτικής άποψης, η οπτική είναι εκ διαμέτρου αντίθετη. Ο πιστός έχει καθήκον να υπερασπιστεί την πίστη του, τον Θεό του και τη θρησκεία του. Και έχει αυτό το καθήκον, όχι μόνο επειδή τα Ιερά Κείμενα το υποδεικνύουν συχνά (γενικά, έμμεσα και όχι συναινετικά), αλλά και επειδή, γι’ αυτόν, δεν υπάρχει διάκριση μεταξύ ιερού και βέβηλου, μεταξύ εκείνων που είναι πράγματι ενταγμένοι στη θρησκεία τους και εκείνων που δεν είναι. Το καθετί είναι ιερό.
Και αυτή είναι η βάση της μισαλλοδοξίας των περισσοτέρων μονοθεϊστικών θρησκειών: Στόχος τους είναι ολόκληρο το σύμπαν. Το να προσεγγίσει κανείς τους πάντες είναι η κλήση του, όχι μόνο λόγω της αίσθησης της ιεραποστολής που προϋποθέτει την εξέλιξη -να φέρει το μήνυμα και τη σωτηρία σε όλο και περισσότερους ανθρώπους- αλλά και επειδή, για τις μονοθεϊστικές θρησκείες, τα πάντα και οι πάντες προέρχονται από μια μοναδική και ανεπανάληπτη θεϊκή δημιουργία, υπάγονται σε αυτήν και οφείλουν να υποταχθούν σε αυτήν, είτε είναι πιστοί είτε όχι.
Εφόσον ο Θεός του είναι ο μοναδικός στο εύρος του θείου – άρα Θεός και όχι θεός -, και εφόσον είναι ο Δημιουργός όλων των πλασμάτων, η τιμωρία για το αδίκημα είναι καθολική και όχι μόνο τμηματική, εγχειρητική. Με την προσβολή ενός μόνο Θεού, δεν προσβάλλεται μόνο ένα πλάσμα, αλλά ολόκληρη η δομή του σύμπαντος και ολόκληρη η κοσμική ισορροπία.
Και σε αυτό το σημείο εντοπίζεται και η αιτία για όλη αυτή την άκρως έντονη αντίδραση, το μέγεθος και η αιτιολόγηση της βίας, αλλά και η αδυναμία να κοιτάξει η λεγόμενη “Δύση” και να συνειδητοποιήσει ότι τα κράτη δεν είναι πλέον θεοκρατικά, οπότε ο ρόλος της και η δυνατότητά της να απαγορεύει αυτές τις βλάσφημες εκφράσεις είναι εντελώς ανύπαρκτα. Η ιδέα της Ελευθερίας που διέπει το ίδιο το Κράτος δεν επιτρέπει καν τη δυνατότητα αυτού του ελέγχου.
Σήμερα, η Δύση και, ειδικότερα, οι ΗΠΑ, έχουν δύο ιδιαίτερα εύφλεκτες διαστάσεις μέσα σε αυτό το πλαίσιο. Από τη μία πλευρά, τα δυτικά κράτη, ακόμη και εκείνα που περιλαμβάνουν στα συνταγματικά κείμενα τη θρησκευτική ένταξη, δεν μπορούν να κάνουν τίποτα για να εμποδίσουν τους πολίτες τους να χρησιμοποιούν την δυνατότητά τους να βλασφημούν. Από την άλλη, υλοποίησαν την προαναφερθείσα αλλαγή ως κοσμική, παρεμβαίνοντας συστηματικά στη διαχείριση των τοπικών και περιφερειακών δεδομένων. Από την άποψη μιας θρησκευτικότητας που εμείς στη Δύση ήδη είχαμε και που ήταν διαχρονική για εμάς μέχρι πριν από μερικούς αιώνες, η Δυτική δραστηριότητα υλοποιεί και αποδεικνύει αυτή τη δαιμονική διάσταση.
Βρισκόμαστε σε διαφορετικά επίπεδα σχέσης με την έννοια του Κράτους και με την ιδέα της Ελευθερίας. Αυτές οι διαφορές οξύνονται με κάθε πράξη που συντελείται, που επιδεινώνονται σε κάθε αποτυχημένη στρατιωτική επέμβαση. Αυτή η κλιμάκωση πρέπει να σταματήσει, υπό τον κίνδυνο να χάσουμε αυτά που έχουμε ως κοινά και να μείνουν μόνο αυτά που μας χωρίζουν.
Paulo Mendes Pinto
Συντονιστής της Επιστήμης των Θρησκειών στο Πανεπιστήμιο Lusófona (Λισαβόνα, Πορτογαλία)
